آنچه در تفکر عموم مردم از سفر به فضا وجود دارد اينست که اگر انسان از سطح زمين فاصله بگيرد و آنقدر بسمت بالا حرکت کند تا مرزهاي اتمسفر را پشت سر گذارده و وارد خلأ شود؛ به شرايط بي وزني مي رسد و در فضا معلق خواهد ماند. اما حقيقت اين است که گرچه با دور شدن از مرکز زمين وزن کاهش مي يابد
اما بي وزني مطلق اتفاق نمي افتد و هر جسمي در شعاع گرانش زمين اگر به سرعت صفر برسد دوباره به سطح زمين سقوط خواهد کرد. از اين رو تمام اجسام ازجمله ماهواره ها، شاتل ها، محموله هاي فضايي و فضا نوردان جهت اجتناب از اين امر بايد دائماً در مداري به دور زمين بچرخند.
چرخش مداوم اجسام بدور زمين در فاصله اي خاص و با سرعتي مشخص ، نيروي گريز از مرکزي ايجاد مي کند که با نيروي وزن آنها در آن نقطه برابري مي کند. اين اتفاقي است که براي ماهواره ها در مدارهاي مختلف زمين مي افتد. بنابراين هرچه ماهواره در فاصله کمتري از زمين باشد بايد با سرعت بيشتري بچرخد.
اجازه دهيد موضوع را با طرح يک مثال دنبال کنيم. اگر شما روزي بتوانيد سوار بر يک فضاپيما شويد و خود را به ايستگاه بين المللي فضايي در ارتفاع حدود ۴۰۰ کيلومتري زمين برسانيد بايد با سرعتي معادل بيست و نه هزار کيلومتر بر ساعت به دور زمين بچرخيد تا سقوط نکنيد. حال اگر کم کم ارتفاع خود را افزايش دهيد و به حدود ارتفاع سی و شش هزارکيلومتري سياره زيبايمان برسيد سرعت لازم براي سقوط نکردن به حدود يازده هزارکيلومتر بر ساعت کاهش مي يابد.
حال بگذاريد يک قانون فيزيک هيجان‌انگيز را نيز چاشني اين داستان نماييم. سرعت شما در اين ارتفاع دقيقاً برابر سرعت چرخش زمين به دور خود است. بنابراين اگر مداري که شما بر روي آن و در فاصله ۳۶ هزار کيلومتري زمين مي چرخيد بر فراز خط استواي زمين واقع باشد، از نظر شما و همينطور از نظر اعضاي خانواده‌تان، شما بر فراز زمين معلق ايستاده‌ايد. حقيقت ماجرا اينجاست که شما در حال چرخش هستيد منتها با سرعتي دقيقا برابر سرعت چرخش زمين به دور خودش .
خوب اگر قرار باشد که اعضاي خانواده شما را هر روز با تلسکوپ ببينند قطعا آرزو مي کنند که شما سفر فضايي خود را روي چنين مداري برنامه‌ريزي کرده باشيد. دليل آن هم خيلي واضح است، چون آنها هميشه خواهند دانست که در کجاي آسمان هستيد و ناچار نخواهند بود که لوله تلسکوپ خود را در چهارگوشه آسمان براي يافتن شما به حرکت درآورند.
حال مي توان درک کرد که ماهواره ها از اين ويژگي بسيار مهم چه بهره اي برده اند تا با ايجاد “ردپا”ي¹ خود روي زمين بصورت ثابت بتوانند به ارسال امواج تلويزيوني، راديويي و مخابراتي بپردازند. در مقابل کاري که مخاطبان بايد انجام دهند اين است که فقط آنتن گيرنده خود را بسمت نقطه اي مشخص در آسمان تنظيم نمايند. کار تمام است.
البته اين مزيت بزرگ يک عيب بزرگتر از خود دارد. اين مدار خاص که داراي چنين قابليت بزرگ است منحصر به فرد نيز هست. يک دايره درست بر فراز خط فرضي استواي زمين و در ارتفاع ۳۵۸۷۶ کيلومتري سطح درياهاي آزاد که بايد پذيراي صدها ماهواره مخابراتي باشد.
از آنجاييکه ماهواره‌هاي مخابراتي بايد امواج راديويي بسيار پرقدرتي را به سمت زمين گسيل نمايند، نمي‌توان اين ماهواره‌ها را خيلي نزديک به هم قرار داد. همچنين اين ماهواره‌ها چندان هم در جاي خود ثابت نيستند و در اثر اغتشاشات مداري اندکي به شرق و غرب موقعيت خود منحرف مي شوند. بنابراين براي پرهيز از تصادم ماهواره‌ها، عدم تداخل راديويي و استقرار آسان يک ماهواره جديد، معمولاْ محدوده‌اي از اين دايره را يک نقطه مداري ناميده و آن را به اولين درخواست کننده واگذار مي نمايند. کشورها براي اين نقاط مداري هيچ هزينه‌اي پرداخت نمي‌کنند اما داشتن چنين امکاني در فضا بسيار ارزشمند و استراتژيک است. از اين رو است که نقاط مداري را دارايي ملت‌ها در فضا مي‌نامند.
واضح است که معمولاْ بر سر اين نقاط مداري در مدار زمين ثابت، جنگ و دعواي فراواني بر پا است و دولت‌ها در کمين نشسته‌اند تا اين دارايي با ارزش فضايي را از چنگ يکديگر درآورند. خوب هرجا دعوا هست، قاضي هم وجود دارد. قاضي جهاني اين کار بزرگ و پردردسر اتحاديه‌اي بين‌المللي است به نام اتحاديه بين‌المللي مخابرات راه دور، آي تي يو (ITU) که مقر اصلي آن در ژنو است. آي تي يو موظف است محدوده مشخص و کوچکي از مدار زمين ثابت را که يک نقطه مداري ناميده مي‌شود، به اولين کشور درخواست کننده واگذار نمايد. کشورها براي اين نقاط مداري هيچ هزينه‌اي پرداخت نمي‌کنند اما داشتن چنين مايملکي در فضا براي هر ملتي بسيار ارزشمند و استراتژيک است. از اين رو است که نقاط مداري را دارايي ملت‌ها در فضا مي‌نامند.
اين سازمان درخواست‌هاي دولت‌ها را براي نقاط مداري دريافت نموده، نقاط مداري را واگذار مي‌کند و مراقبت مي‌نمايد که اين نقاط مخصوصا آنهايي که مشتري بيشتري دارند، خالي نمانند. از اين رو وقتي کشوري موفق مي‌شود يک نقطه مداري را تصاحب کند، مهلتي از آي تي يو دريافت مي‌کند تا ماهواره مخابراتي خود را ساخته و در آن نقطه مداري قرار دهد.
اگر نقطه مداري پر طرفداري بدون دليل موجه براي مدتي خالي باقي بماند٬ آي تي يو حق دارد که مالکيت کشور اول را لغو و نقطه مداري را به تملک کشور ديگري درآورد. اين همان بلايي است که کشورهاي مختلف بخصوص حاشيه نشينان خليج فارس بهمراه شرکاء غربي خود همواره سعي داشته اند سر نقاط مداري کشور عزيزمان درآورند.
ما در آسمان چه داريم!
در سال ۱۳۵۶ شمسي، دولت وقت ايران اقدام به ثبت سه نقطه بسيار استراتژيک و مهم با نام‌هاي زهره ۱، زهره ۲ و زهره ۳ با موقعيت‌هاي مداري ۳۴، ۲۶ و ۴۷ درجه شرقي در مدار کلارک کرد تا در مهلت قانوني آن دوران (۹ سال)، نقاط مذکور عملياتي شده و ماهواره مورد نظر روي آن نقاط قرار گيرد که با پيروزي انقلاب اسلامي و شرايط وقت و به‌خصوص آغاز جنگ تحميلي، تا سال ۱۳۶۵ که مهلت ۹ ساله ايران به پايان رسيد، کشورمان موفق به عملياتي کردن نقاط مذکور نشد.
به‌دليل متوقف ماندن مناقصه ماهواره زهره و عدم پرتاب ماهواره فوق، به‌دليل جلوگيري از حذف اين نقاط استراتژيک، با مصوبه شوراي عالي امنيت ملي وقت، تصميمي مبني بر اجاره سه ماهواره مستعمل با بودجه‌اي بالغ بر ۲۰ ميليون دلار اتخاذ شد. بدين ترتيب براي مدت حدود دو سال، نقاط مداري ايران با قرار گرفتن سه ماهواره استيجاري، عملياتي شد.
امور مربوط به قرارداد ساخت و پرتاب ماهواره براي نقاط مداري سه‌گانه زهره از سال ۲۰۰۵ آغاز شد که متأسفانه تا سال ۲۰۰۹، کارشکني‌هايي از طرف شرکت‌هاي طرف مناقصه به‌دليل تحريم و شرايط بين‌المللي صورت گرفت و ساخت ماهواره عملياتي نشد. در سال ۲۰۰۶ طي توافقي با شرکت عرب‌ست، ماهواره مشترکي براي عملياتي شدن در نقطه ۲۶ درجه ساخته شده و در سال ۲۰۱۰ با نام تجاري بدر ۵ به مدار ژئو پرتاب شد.
با توجه به فعاليت‌هاي حقوقي صورت گرفته درخصوص حفظ نقاط زهره ۱ و زهره ۳ و عدم عملياتي شدن ماهواره‌هاي مورد نظر براي اين نقاط، اتحاديه بين‌المللي مخابرات و ديگر اعضاي کارگروه تنظيم آن، اقدام به حذف امتياز نقطه مداري زهره ۳ کردند و بدين ترتيب يکي از سه نقطه استراتژيک کشور از دست رفت.
با توجه به شرايط ذکر شده، برنامه‌ريزي‌ها بر حفظ نقطه زهره ۱ (۳۴ درجه شرقي) متمرکز شد و مدتي با استفاده از ماهواره بدر ۵، نقطه مذکور عملياتي شد؛ اما از آنجا که ماهواره فوق متعلق به نقطه زهره ۲ بوده و براي عملياتي کردن آن استفاده مي‌شود، مجدداً نقطه زهره ۱ را ترک و به نقطه زهره ۲ بازگشت.
بنابراين بار ديگر نقطه زهره ۱ نيز خالي از ماهواره شد و به‌موازات آن تحريم‌ها و کارشکني‌هاي بين‌المللي نيز فزوني گرفت که در نهايت در نوامبر سال ۲۰۱۲ ميلادي، نقطه استراتژيک زهره ۱ نيز از دست رفت و خسارت جبران ناپذير و غيرقابل بازگشتی به کشورمان وارد شد. تنها نقطه باقيمانده درحال حاضر، زهره ۲ است که کماکان با مشارکت عرب‌ست درحال بهره‌برداري است.
در چند سال گذشته موقعيت مداري ۲۶ درجه شرقي و نقاط مجاور آن که يکي از بهترين موقعيت‌هاي مداري براي پوشش ماهواره‌اي منطقه خاورميانه و اروپا به‌شمار مي‌آيد نيز مورد تهديد قرار گرفته است.
اهميت راهبردي نقطه‌مداري ۲۶ درجه شرقي در پوشش منطقه و به‌خصوص ميزباني جام‌جهاني فوتبال توسط قطر سبب شده است تا اخيراً کنسرسيومي مرکب از شرکت مخابرات قطر و شرکت يوتل‌ست فرانسه اقدام به بهره‌برداري از يک ماهواره مخابراتي در کنار نقطه مداري متعلق به ايران با استفاده از امتياز فرانسه در موقعيت مداري ۵/۲۵ درجه شرقي (به فاصله تنها ۵/۰ درجه از موقعيت نقطه مداري کشورمان) کنند. نزديکي اين ماهواره که سهيل نام دارد، در نزديکي ماهواره مستأجر کشورمان، قطعاً باعث تداخل امواج باند KU مي‌شود که از لحاظ ارتباطاتي داراي اهميت فوق‌العاده‌اي است.
عدم عملياتي شدن ماهواره براي نقطه مداري ۲۶ درجه از طرف ايران با گذشت مهلت دو سال، باعث شکايت فرانسه از ايران شده است. طي جلسات مکرر کارگروه مقرراتگذاري ITU، نهايتاً تصميم به ابقاي زهره ۲ و هماهنگي فني- فرکانسي سه‌گانه (ايران، عربستان و فرانسه) براي بهره‌برداري از نقاط مذکور گرفته شد. نهايتاً در نشست سال ۲۰۱۱ کارگروه، تصميم بر اين شد که فرکانس‌هاي پخش ماهواره‌اي به دو بخش مساوي تقسيم شود که نيمي از آن به ايران ـ عربستان (عرب‌ست) و نيمي ديگر به فرانسه (يوتل‌ست) اختصاص يابد تا چالش‌ها بر سر اين موضوع پايان يابد، اما با عنايت به توافقات صورت گرفته، کماکان چالش بين ايران با دو کشور فرانسه و عربستان درخصوص تصاحب نقطه زهره ۲ همچنان ادامه دارد که نيازمند عنايت ويژه از جانب سياستگذاران و مجريان حوزه هوافضاي کشور است. پيرو اقدامات فرانسه و همکاري کشورهاي منطقه همچون آذربايجان و قطر و حتي آمريکا درخصوص عدم استقرار ماهواره‌هاي زهره ۱، ۲ و ۳، مکاتبات و پيگيري‌هاي تهديد‌آميزي ازسوي ITU عليه کشور مبني‌بر حذف نقاط ياد شده آغاز شد که اهميت و ضرورت دستيابي به نقاط مداري جديد براي جمهوري اسلامي ايران را بيش از پيش مسجل ساخت و نهايتاً در سال ۱۳۹۰، ۱۳ نقطه مداري جديد به نام عمومي ” ايران‌ست” براي کشور تعريف شد.
البته کشورهاي منطقه نيز منفعل نبوده و اقدام به ثبت نقاط جديد کرده‌اند. به‌عنوان مثال امارات متحده عربي بيش از ۱۲۰ نقطه، ترکيه بيش از ۷۰ نقطه، رژيم صهيونيستي بيش از ۵۰ نقطه، مصر ۱۸، پاکستان ۱۵ و قطر نيز همانند کشورمان اقدام به ثبت ۱۳ نقطه جديد کرده است که نشان از اهميت بهره‌گيري از فضا در کاربردهاي مخابراتي، تلويزيوني، سنجش از دور و مهمتر از آن امور دفاعي دارد. بديهي است تا سال ۱۳۹۷ و پايان مهلت هفت‌ساله ITU به ايران، نقاط جديد ثبت شده بايد عملياتي شوند و در غير اين‌صورت به سرنوشت نقاط قبلي ايران دچار خواهد شد.
– انجمن نجوم آماتوری مشهد
– عصرفضا و ماهواره اميد
– مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی
¹ – قدرت سيگنال دريافتی بر روی زمين، نسبت به فاصله و زاويه ماهواره و نقطه گيرندگی، متفاوت بوده و بصورت يک الگوی خاص به نام سايه ماهواره يا footprint يا ردپا روی زمين معرفی می‌شود.
به قلم : مهدی وفائی
